.jpg)
En Galicia levan décadas tentando convencernos de que o Samaín sería unha festa ancestral e auténticamente nosa, cando en realidade non o é, porque se trata dun rótulo moderno creado nos anos noventa que reorganizou costumes de Defuntos como o recordo das ánimas, os magostos, os pans votivos, a Santa Compaña ou os petos das ánimas baixo un verniz céltico de consumo rápido, escolar e municipal.
O que si é noso e perfectamente documentado é a devoción polas Ánimas do Purgatorio, con responsos, ofrendas, campás e memoria dos mortos, que se completaba cos magostos de castaña e viño novo, cos pans de ánimas distribuídos en parroquias, co imaxinario popular da Santa Compaña estudado por Carmelo Lisón Tolosana e cunha manifestación material única: os petos das ánimas.
Estes petos, tamén chamados esmoleiros das ánimas ou altares de camiño, son pequenas arquitecturas de pedra espalladas por milleiros de camiños, encrucilladas e adros de igrexa que falan en silencio da doutrina da comuñón dos santos e da necesidade da caridade polos defuntos. Teñen sempre unha finalidade clara: recoller limosnas destinadas a sufragar misas polos fieis defuntos que se purifican no Purgatorio e que agardan a nosa intercesión.
A realidade documental confirma este costume. Nos libros de fábrica de parroquias como Santa María de Xeve en Pontevedra ou San Xoán de Cerdedo aparecen anotacións de ingresos procedentes do peto das ánimas, que logo se destinaban a misas. En testamentos antigos de labregos de Cotobade ou de viláns de Tui declárase expresamente que se deixe unha esmola no peto das ánimas da parroquia para sufragar unha novena polos defuntos da familia.
Hai tamén escrituras do século XVIII no Arquivo Histórico Provincial de Ourense que mencionan legados para reparar o peto das ánimas de Paderne de Allariz. E nos libros de confrarías de ánimas de Santiago de Compostela recóllese, como parte da administración da confraría, o control das esmolas recollidas nos petos colocados nos camiños de acceso á cidade. Estes documentos mostran que o peto non era un adorno, senón unha institución viva que manexaba cartos, organizaba sufranxios e facía parte da economía parroquial.
En Allariz, no lugar de Paderne, consérvase un dos petos máis fermosos, no que as chamas do Purgatorio están talladas con detalle e as figuras humanas erguecen as súas mans implorando misericordia. No Morrazo destaca o peto de Hío en Cangas, situado ao pé do famoso cruceiro, no que a Virxe aparece de novo como protectora das ánimas e no que unha cartela pide esmola «para as benditas ánimas do Purgatorio». En Arcos de Pontevedra o peto mostra figuras de devotos rezando, recordando que a oración é tan necesaria como a esmola. En Chantada, na provincia de Lugo, aínda se conservan varios exemplos, algunhas veces moi humildes, mais sempre con esa forza simbólica de testemuñar que as ánimas non son esquecidas.
En Barcia de Mera, no concello das Neves, pode lerse a inscrición: «Unha limosna para as benditas ánimas, que vos lo agradecerán». Noutros lugares atopamos fórmulas como «Da esmola, cristián devoto, para os que penan no fogo e así terás ti descanso» ou «Lembra que hoxe por min, mañá por ti», que se repite en diversos exemplares como advertencia universal. Na Terra de Montes, en Bueu, en Mondariz e na Terra Chá tamén aparecen petos con iconografía semellante: en todos eles as ánimas figuran ergueitas entre as lapas, mentres Cristo ou a Virxe lles tenden a man, e sempre unha cartela pide a esmola para sufragar misas.
O antropólogo Xosé Ramón Mariño Ferro xa advertiu de que o Samaín é un nome novo para unha realidade vella, a das ánimas, e que convén non confundir o rótulo moderno coa substancia histórica. Pola súa parte, a obra de Lisón Tolosana e doutros etnógrafos como Fraguas ou Xaquín Lorenzo demostra que o que latexa no fondo da nosa cultura de finais de outubro é, o xa dito: a fe nas ánimas, a súa intercesión e a necesidade de axudarlles con sufranxios, esmolas e oracións.
O fenómeno encaixa á perfección na noción de Eric Hobsbawm de «tradición inventada», porque en poucas décadas o Samaín foi lexitimado con símbolos, repetición anual e musealización, creando unha aparencia de continuidade inexistente. Que calase débese á escola, que converteu as cabazas en manualidades obrigadas; aos concellos, que programaron mercados, procesións teatralizadas e visitas a cemiterios; e aos medios, que presentaron o paquete como unha festa celta recuperada e auténtica. Mentres tanto foi desaparecendo a misa de Defuntos, o responso polos mortos e o recordo da Salvación.
Cómpre dicilo con claridade: dicir Samaín non fai ancestral a festa, porque a palabra non pertence ao falar galego tradicional e a realidade antiga é a das ánimas cos seus petos e cos documentos que nos falan de esmolas testadas e administradas durante séculos. Si, houbo cabazas talladas nalgunhas aldeas, pero iso non converte o Samaín en festa nacional galega. O magosto non é Samaín, senón unha comuñón veciñal en torno ao lume, compartida co noroeste peninsular e que non precisa disfraces célticos.
Se queremos identidade verdadeira, o que debemos facer é recuperar os nomes verdadeiros: Noite das Ánimas e Día de Defuntos. Educar con verdade, explicando nas escolas o que é o Samhain irlandés e o que son as ánimas galegas. E homenaxear aos investigadores que documentaron esta realidade sen deformala. A Tradición dos nosos pais e avós non se inventa: recíbese, vívese e transmítese.
Roberto Gómez Bastida